spardhaparikshya.info

विज्ञान
       1. सजीव सृष्टी व सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण

                    स्वाध्याय प्रश्न-उत्तरे       माध्यम : मराठी 

प्र . 1. जीवाणू, आदिजीव, कवके, शैवाल, आदिकेंद्रकी, दृश्‍यकेंद्रकी, सूक्ष्‍मजीव यांचे वर्गीकरण व्हिटाकर पद्धतीने मांडा.

उत्तर :- (1) जीवाणू : सृष्टी : मोनेरा.

            (2) आदिजीव : सृष्टी : प्रोटिस्टा

            (3) शैवाल: एकपेशीय असल्यास सृष्टी : प्रोटिस्टा,

                             बहुपेशीय असल्यास सृष्टी : वनस्पती.

            (4) आदिकेंद्रकी : सृष्टी : मोनेरा

            (5) दृश्यकेंद्रकी : मोनेरा सोडून इतर कोणतीही सृष्टी

                  असू शकते.

            (6) सूक्ष्मजीव : सृष्टी: मोनेरा किंवा प्रोटिस्टा

 2) दिलेली विधाने चूक की बरोबर ते लिहून त्यांचे स्पष्टीकरण लिहा. 

    अ. लॅक्टोबॅसिलाय हे उपद्रवी जीवाणू आहेत. 

  उत्तर : चूक.

स्पष्टीकरण : लॅक्टोबॅसिलाय हे उपयोगी जीवाणू आहेत. दुधाचे दही बनवण्यासाठी त्यांचा वापर होतो शिवाय इतरही दुग्धजन्य पदार्थ तयार करताना लॅक्टोबॅसिलाय वापरतात.

आ. कवकांची पेशीभित्तिका कायटीनपासून बनलेली असते.

उत्तर : बरोबर. 

स्पष्टीकरण : वनस्पतींच्या पेशींची पेशीभित्तिका सेल्युलोजपासून बनलेली असते; मात्र कवकांची पेशीभित्तिका ‘कायटीन’ या जटिल शर्करेपासून बनलेली असते. या पेशिभित्तिकेच्या आत पेशीद्रव्यात अनेक केंद्रके असतात.

इ. अमिबा छद्मपादाच्या साहाय्याने हालचाल करतो.

उत्तर : बरोबर.

स्पष्टीकरण : अमिबा हा आदिजीव असून छद्मपाद हा त्याच्या हालचालीचा अवयव आहे.

 

ई. प्लास्मोडिअममुळे आमांश होतो.

उत्तर : चूक.

स्पष्टीकरण : प्लास्मोडिअममुळे मलेरिया होतो, तर एन्टामिबा हिस्टोलिटिकामुळे आमांश होतो.

उ. टोमॅटोविल्ट हा जीवाणूजन्य रोग आहे.

उत्तर : चूक.

• स्पष्टीकरण : टोमॅटो विल्ट हा विषाणुजन्य रोग आहे. या रोगांचे विषाणू वनस्पतीच्या पेशींनाच संसर्ग करतात.

5. उत्तरे लिहा. 

  अ. व्हिटाकर वर्गीकरण पद्धतीचे फायदे सांगा. 

उत्तर : I. व्हिटाकर यांच्या वर्गीकरण पद्धतीचे गुण :

(1) व्हिटाकर यांनी ज्या पद्धतीने वर्गीकरण केले आहे, ते अतिशय शास्त्रीय पायावर आधारित आहे.

(2) आदिकेंद्रकी सजीवांना निराळ्या गटात समाविष्ट करण्यात आले आहे. आदिकेंद्रकी सजीव इतर सजीवांपेक्षा निराळे असतात. त्यामुळे हा समावेश योग्य ठरतो.

(3) सर्व एकपेशीय दृश्यकेंद्रकी सजीवांचा समावेश प्रोटिस्टा या सृष्टीत केल्यामुळे युग्लीनासारख्या वादग्रस्त एकपेशीय सजीवाचे नेमके वर्गीकरण करता आले.

(4) युग्लीनामध्ये हरितलवक असल्याने ती वनस्पतीप्रमाणे प्रकाश-संश्लेषण करते आणि प्रचलनाचे अवयव असल्याने त्याचे वर्गीकरण पूर्वी आदिजीव प्राणी या वर्गात करण्यात येत असे.

(5) कवक या वर्गाचे पोषण मृतोपजीवी असल्याने त्याचा समावेश स्वतंत्र सृष्टीत करण्यात आला आहे.

(6) पंचसृष्टी वर्गीकरणानुसार पोषण पद्धती, पेशी संघटन, जीवन पद्धती आणि वर्गानुवंशिक संबंध या बाबी लक्षात घेतल्या जातात.

(7) यामुळे व्हिटाकर यांनी मांडलेली पंचसृष्टी वर्गीकरण पद्धती ही अचूक ठरते.

आ. विषाणूंची वैशिष्ट्ये लिहा. 

उत्तर : (1) विषाणू हे सूक्ष्मजीव साधारणतः 10 nm

ते 100 nm इतक्या सूक्ष्मतेचे असतात. त्यांना सजीव निर्जीवांच्या सीमारेषेत धरले जाते. विषाणू हे जीवाणूंच्या 10 ते 100 पटींनी लहान असून फक्त इलेक्ट्रॉन सूक्ष्मदर्शीनेच ते दिसू शकतात.

(2) सामान्यतः त्यांना सजीव मानले जात नाही, परंतु ते स्वतः प्रमाणे प्रतिकृती तयार करू शकतात.

(3) विषाणू स्वतंत्र कणांच्या रूपात असतात. डी ऑक्सिरायबोन्युक्लिक आम्ल किंवा रायबोन्यूक्लिक आम्ल यापासून विषाणू बनतात. ते लांबलचक रेणू असून त्यांना प्रथिनांचे आवरण असते.

(4) विषाणू केवळ वनस्पती व प्राण्यांच्या जिवंत पेशींतच राहू शकतात. ज्या वेळी विषाणू संसर्ग करतात, त्या वेळी ते या यजमान पेशींच्या मदतीने स्वतःची प्रथिने तयार करून स्वतःच्या असंख्य प्रतिकृती निर्माण करतात.

(5) त्यानंतर यजमान पेशींचा नाश होतो व विषाणूंच्या प्रतिकृती मुक्त होतात. हे मुक्त विषाणू संसर्गजन्य असल्याने ते नव्या पेशींना संसर्ग करतात.

इ. कवकांचे पोषण कसे होते ?

   उत्तर : बहुसंख्य कवकांतील पोषणपद्धती मृतोपजीवी आहे. प्राण्यांच्या आणि वनस्पतींच्या कुजलेल्या कार्बनी पदार्थांवर कवके जगतात. कार्बनी पदार्थांपासून अन्न शोषण करून त्यांचे पोषण होते.

 

ई. मोनेरा या सृष्टीमध्ये कोणकोणत्या सजीवांचा समावेश होतो?

उत्तर : (1) मोनेरा या सजीव सृष्टीतील सर्व सजीव एकपेशीय असतात.

(2) त्यांच्यात स्वयंपोषी किंवा परपोषी अशा दोन्ही प्रकारच्या पोषण पद्धती आढळतात.

(3) हे सर्व सजीव आदिकेंद्रकी असून त्यांत पटलबद्ध केंद्रक किंवा पेशीअंगके नसतात.

( 4 ) या सृष्टीत निरनिराळे जीवाणू आणि नीलहरित शैवालांचा समावेश होतो. उदा., स्ट्रेप्टोकॉकस न्युमोनि, स्टॅफायलोकॉकस ऑरिअस, लेजीओनेला न्युमोनि, सालमोनेला टायफी, क्लोस्ट्रिडिअम बोट्यूलीनम, क्लोस्ट्रिडिअम टिटॅनी, ट्रेपोनेमा पॅलीडम इत्यादींचा समावेश करण्यात आला आहे.

विज्ञान1. सजीव सृष्टी व सूक्ष्मजीवांचे वर्गीकरण स्वाध्याय प्रश्न-उत्तरे

6. ओळखा पाहू मी कोण ?

(1) मला केंद्रक, प्रद्रव्यपटल किंवा पेशी अंगके नसतात.

उत्तर : मोनेरामधील सजीव.

(2) मला केंद्रक, प्रद्रव्यपटलयुक्त पेशीअंगके असतात.

उत्तर : प्रोटिस्टामधील आदिजीव.

( 3 ) मी कुजलेल्या कार्बनी पदार्थांवर जगते.

उत्तर : बुरशी, कवकाचा एक प्रकार.

(4) माझे प्रजनन बहुधा द्विखंडनाने होते.

उत्तर : जीवाणू. काही आदिजीव.

(5) माझे शरीर निरावयवी आहे व मी हिरव्या रंगाचा आहे.

उत्तर : शैवाल.

(6) मी माझ्यासारखी प्रतिकृती निर्माण करतो.

उत्तर : विषाणू.

 

7. अचूक आकृत्या काढून नावे द्या. 

   अ. जिवाणूंचे विविध प्रकार

आ. पॅरामेशिअम

 

इ. बॅक्टेरिओफेज

8. आकारानुसार पुढील नावे चढत्या क्रमाने लिहा. 

  जिवाणू, कवक, विषाणू, शैवाल